ദീപാവലിയുടെ പഞ്ചദിനങ്ങളില്‍ ആദ്യത്തേത് കൃഷ്ണപക്ഷ ത്രയോദശിയാണ്. യമരാജാവിനെ പ്രീതിപ്പെടുത്താനും അപമൃത്യു ഇല്ലാതാക്കാനുമായി ത്രയോദശി സന്ധ്യയില്‍ ദീപം കത്തിക്കുന്നത് അതിവിശിഷ്ടമാണെന്ന് സ്കന്ദപുരാണവും പത്മപുരാണവും പറയുന്നുണ്ട്.
ഇവിടെയാണ് പ്രകാശപൂജയുടെ തുടക്കം. ത്രയോദശി നാള്‍ മുതല്‍ ജനങ്ങള്‍ ദീപങ്ങള്‍ തെളിയിക്കാന്‍ തുടങ്ങുന്നു.
പാലാഴിമഥന സമയത്ത് ലഭിച്ച പതിനാലു രത്നങ്ങളില്‍ രണ്ടെണ്ണം ധനദേവതയായ ലക്ഷ്മിയും ആയുര്‍വേദാചാര്യനായ ധന്വന്തരിയുമാണ്. മഹാവിഷ്ണു ലക്ഷ്മിയെ വരിച്ച് ധന്വന്തരിയോട് ധന്യനെന്ന കാശി രാജാവിന്‍റെ മകനായി ത്രയോദശി നാളില്‍ കാശിയില്‍ ജനിക്കാന്‍ നിര്‍ദ്ദേശിച്ചു.
അതുകൊണ്ട് ഈ ദിവസം ധ്വന്വന്തരി ത്രയോദശി എന്ന പേരിലും പ്രസിദ്ധമാണ്. ലക്ഷ്മീ ദേവി അവതരിച്ചതുകൊണ്ട് ഈ ദിവസം ധനരേതസ്സ് എന്നും അറിയപ്പെടുന്നു.
വ്യാപാരികള്‍ ഈ ദിവസം ലക്ഷ്മീ പൂജ ചെയ്യുന്നു. ലക്ഷ്മിയെ (ധനത്തെ) നേടുന്നതും ചെലവഴിക്കുന്നതും സാത്വിക രൂപത്തിലാവണം എന്ന ചിന്ത ഭാരതീയ സംസ്കൃതിയില്‍ രൂഢമൂലമായി.
മറ്റൊരു കഥ മഹാബലിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ടതാണ്. പാതാളത്തിലേക്ക് ചവുട്ടിത്താഴ്ത്തവേ ബലി വാമനനോട് ചോദിച്ചത് ത്രയോദശി തുടങ്ങി മൂന്ന് ദിവസം തന്‍റെ പ്രജകളില്‍ ആരെങ്കിലും യമരാജാവിനെ പൂജിക്കുകയാണെങ്കില്‍ അവന് യമന്‍റെ യാതനകള്‍ സഹിക്കാന്‍ ഇടവരരുത് എന്നായിരുന്നു. അങ്ങനെ ഭവിക്കട്ടെ എന്ന് വാമനനും അരുളിച്ചെയ്തു. അന്ന് തുടങ്ങി മൂന്ന് ദിവസം പ്രകാശ പൂജയ്ക്ക് തുടക്കമായി.
